Vắc xin hoạt động như thế nào?
Bệnh viện Nguyễn Tri
Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh
Nó rất giống với việc
chuẩn bị quân đội của bạn trước khi chiến tranh bắt đầu. Bạn sẵn sàng cho binh
lính của mình và dạy họ phát hiện và hạ gục kẻ thù trước khi họ thấy chúng trên
chiến trường. Nghe có vẻ đơn giản, nhưng nó thực sự là một nỗ lực có tính phức
tạp cao bởi cơ chế phòng thủ tự nhiên của cơ thể.
Hệ thống miễn dịch
Để nắm bắt cách thức
hoạt động của vắc-xin, rất hữu ích khi lùi lại và nhìn vào hệ thống miễn dịch
của cơ thể con người. Khi mầm bệnh như virus và vi khuẩn xâm nhập vào cơ thể
chúng ta, chúng sẽ tấn công. Nếu không được kiểm soát, chúng có thể nhân rộng
lên và lây lan, thường dẫn đến việc chúng ta bị bệnh.
Cơ thể con người có
một số tuyến phòng thủ để giúp bảo vệ bản thân chống lại bệnh tật và chống lại
nhiễm trùng. Một số bộ phận của hệ thống miễn dịch chống lại hoặc tấn công bất
cứ thứ gì mà không phải là một phần của cơ thể con người, trong khi những phần
khác cần được nhắm mục tiêu nhiều hơn. Da của chúng ta, ví dụ, là tuyến phòng
thủ đầu tiên chống lại vi trùng. Nó, về bản chất, áo giáp cơ thể của chúng ta,
chuyên biệt để giữ vi trùng xâm nhập vào bên trong. Các vết cắt hoặc vết trầy
xước có thể làm suy yếu bộ giáp đó, cho phép kẻ xâm lược tìm đường vào, và các
khe hở tự nhiên như lỗ mũi hoặc miệng của chúng ta cũng có thể là cổng vào. Các
hóa chất như nước bọt trong miệng hoặc dịch dạ dày trong dạ dày có thể phá vỡ
hoặc tiêu diệt vi khuẩn, và sốt là cách cơ thể tăng nhiệt độ trong nỗ lực tiêu
diệt hoặc làm suy yếu những kẻ xâm lược chỉ tồn tại trong môi trường mát mẻ.
Khi nhiễm trùng xảy
ra, cơ thể cũng bắt đầu tạo ra các loại tế bào bạch cầu khác nhau. Những tế bào
này hoạt động như những người lính, phối hợp các cuộc tấn công vào kẻ xâm lược
bằng cách tìm kiếm các mục tiêu cụ thể được gọi là kháng nguyên.
Kháng nguyên
Kháng nguyên là một
phần hoặc sản phẩm phụ của mầm bệnh giống như một loại protein được tìm thấy
trên bề mặt của virus, ví dụ - đó là cái mà hệ thống miễn dịch tìm kiếm trong
giai đoạn bị nhiễm trùng. Các tế bào bạch cầu và kháng thể phát hiện ra các
kháng nguyên cụ thể và bám vào, tạo ra một cuộc tấn công để tiêu diệt các vi
khuẩn và giữ cho chúng không nhân lên. Khi giành được chiến thắng và sự lây
nhiễm đã được giải tỏa, các tế bào của hệ thống miễn dịch của chúng ta sẽ nhớ
những gì cần tìm trong trường hợp nó tiếp xúc với mầm bệnh một lần nữa. Nắm bắt
được kháng nguyên nào mà hệ thống miễn dịch phát hiện và cơ chế phản ứng là
chìa khóa để phát triển một loại vắc-xin hiệu quả.
Vắc-xin
Vắc xin hoạt động rất
giống như một bệnh nhiễm trùng ngoài tự nhiên. Trên thực tế, đối với cơ thể
phòng thủ của chúng ta, chúng trông giống hệt nhau. Vắc-xin được tạo thành từ
các kháng nguyên giống hoặc gần giống với các kháng nguyên được tìm thấy trên
mầm bệnh tự nhiên. Khi các kháng nguyên vắc-xin này xâm nhập vào cơ thể, chúng
sẽ đặt ra cùng một loại báo động để tạo ra cùng loại tế bào bạch cầu và kháng
thể cần thiết để tìm kiếm và tiêu diệt kẻ xâm lược. Cơ thể ghi nhớ những gì cần
chú ý, vì vậy nó có thể huy động nhanh hơn nhiều nếu nó gặp lại kẻ xâm lược.
Tuy nhiên, không giống như nhiễm trùng ngoài tự nhiên, vắc-xin không nhằm mục
đích để khiến bạn mắc bệnh. Chúng cung cấp những lợi ích của một bệnh nhiễm
trùng, đó là, miễn dịch, nhưng với rủi ro ít hơn đáng kể, và đó là do cách
chúng được tạo ra.
Các loại vắc xin
Tất cả sử dụng các
kháng nguyên để giúp kích thích phản ứng miễn dịch, nhưng không phải tất cả các
loại vắc-xin đều được thực hiện theo cùng một cách. Kháng nguyên nào và có bao
nhiêu loại khác nhau, tùy thuộc vào loại vắc-xin và loại bệnh nào cần phòng
ngừa.
- Vắc-xin sống, giảm độc lực: Những
vắc-xin này sử dụng toàn bộ, vi-rút sống đã bị suy yếu, làm yếu đi, theo
cách làm cho nó hầu như vô hại đối với những người có hệ thống miễn dịch
khỏe mạnh. Bởi vì nếu nó còn sống, nó có thể sao chép và lây lan khắp cơ
thể giống như một loại virus dại. Nó là thứ gần gũi nhất với nhiễm trùng
tự nhiên, và do đó cực kỳ hiệu quả trong việc thúc đẩy phản ứng miễn dịch
mạnh mẽ. Điều đó đang được nói, những người có hệ thống miễn dịch suy yếu,
giống như người được ghép tạng hoặc những người đang điều trị ung thư, nên
không nên tiêm các loại vắc-xin này bởi vì mặc dù nó đã bị suy yếu, cơ thể
có thể không thể chống lại được. Các ví dụ bao gồm vắc-xin MMR (sởi, quai
bị và rubella) và vắc-xin thủy đậu.
- Vắc-xin bất hoạt: Tương
tự như vắc-xin sống, vắc-xin bất hoạt sử dụng toàn bộ vi-rút, chỉ có chúng
không còn sống. Chúng bị bất hoạt hoặc bị giết chết ở phòng thí nghiệm.
Bởi vì chúng không thể sao chép và lan rộng khắp cơ thể, thường cần nhiều
liều hơn để có được hiệu quả bảo vệ tương tự được kích thích bởi vắc-xin
sống, và đôi khi cần tăng cường liều để duy trì khả năng miễn dịch. Các ví
dụ bao gồm vắc-xin bại
liệt và nhiều công thức vắc-xin cúm.
- Vắc-xin tiểu đơn vị:
Vắc-xin tiểu đơn vị chỉ sử dụng các kháng nguyên chọn lọc, chẳng hạn như
một phần, 1 mảnh của mầm bệnh hoặc một mẩu protein, để tạo ra phản ứng
miễn dịch. Bởi vì họ không sử dụng toàn bộ virus hoặc vi khuẩn, nên tác
dụng phụ không phổ biến như với vắc-xin sống hoặc bất hoạt, nhưng thường
cần nhiều liều để có hiệu quả.
- Vắc-xin kết hợp: Những vắc-xin này được thiết kế để bảo vệ chống
lại một nhóm vi khuẩn có lớp áo ngoài giống như đường bao quanh chúng.
Trong quá trình nhiễm trùng ngoài tự nhiên, lớp này che giấu các kháng
nguyên khỏi hệ thống miễn dịch của cơ thể, vì vậy vắc-xin liên hợp liên
kết kháng nguyên với lớp áo ngoài này để cơ thể sẽ biết những gì cần tìm
và tốt hơn trong việc tìm kiếm và tiêu diệt vi khuẩn trong trường hợp bị
nhiễm trùng. Các ví dụ bao gồm vắc-xin liên hợp màng não, có thể giúp bảo
vệ chống lại vi khuẩn có thể gây viêm màng não.
- Vắc-xin phòng độc: Đôi
khi, nó không phải là vi khuẩn hay vi-rút mà bạn cần bảo vệ chống lại, mà
là một độc tố mà mầm bệnh tạo ra khi nó xâm nhập vào cơ thể. Những loại
vắc-xin này sử dụng một phiên bản suy yếu của chất độc được gọi là một
loại độc tố để giúp cơ thể học cách nhận biết và chống lại các độc tố này
trước khi chúng có thể gây hại. Các ví dụ bao gồm thành phần uốn ván của
vắc-xin DTaP và Tdap.
Cơ chế vận chuyển
Vắc-xin được thiết kế
để được quản lý theo những cách đặc biệt cao để đảm bảo hiệu quả tối đa và giảm
thiểu tác hại. Một số vắc-xin, ví dụ, được tiêm vào cơ bắp ở góc 90 độ, trong
khi một số khác nên được tiêm ở góc 45 độ trong mô mỡ giữa cơ trên da. Đối với
người lớn, có thể được tiêm vào cánh tay, trong khi trẻ sơ sinh thường tiêm
thuốc vào cơ đùi. Một số vắc-xin không cần phải tiêm; thay vào đó, chúng được
dùng qua mũi hoặc đường uống, v.v.
Làm thế nào, khi nào
và ở đâu một vắc-xin được quản lý được xác định bởi nghiên cứu sâu rộng, những
rủi ro theo kinh nghiệm và lý thuyết. Ví dụ, một loại vắc-xin chống lại bệnh
tiêu chảy, như rotavirus, có thể được sử dụng bằng đường uống, để nó có thể bắt
chước sao cho giống nhất với căn bệnh này. Vắc-xin được dùng không đúng có thể
dẫn đến chúng kém hiệu quả hơn hoặc có nhiều khả năng dẫn đến các tác dụng phụ
không cần thiết.
Kiểm tra vắc-xin
Mặc cho những câu
chuyện về vắc-xin mà chúng ta có thể thấy trên phương tiện truyền thông xã hội
hoặc có thể nghe từ bạn bè, vắc-xin cực kỳ an toàn và hiệu quả trong việc bảo
vệ chống lại bệnh tật. Trong suốt quá trình phát triển, có rất nhiều xét nghiệm
mà các ứng cử viên vắc-xin phải vượt qua trước khi chính thức được đưa vào sử
dụng. Trước khi được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cấp phép,
các nhà sản xuất phải chứng minh rằng vắc-xin vừa hiệu quả vừa an toàn ở người.
Điều này thường mất nhiều năm và lần đầu tiên được thử nghiệm trong hàng ngàn
tình nguyện viên. Ngay cả sau khi vắc-xin được phê duyệt, nó vẫn tiếp tục được
các nhà nghiên cứu theo dõi về tính an toàn và hiệu quả.
Sau khi vắc-xin được
cấp phép chính thức, nghiên cứu sau đó được xem xét bởi Ủy ban Tư vấn về Thực
hành Chủng ngừa, một hội đồng tình nguyện của các chuyên gia y tế và y tế công
cộng, để xác định xem có nên tiêm vắc-xin hay không. Những khuyến nghị này được
cập nhật hàng năm và xem xét một loạt dữ liệu, bao gồm cả việc vắc-xin đã được
chứng minh là an toàn và hiệu quả như thế nào. Nếu tại bất kỳ thời điểm nào,
lợi ích của vắc-xin lớn hơn rủi ro, hội đồng sẽ hủy bỏ khuyến nghị và vắc-xin
thường được rút ra khỏi thị trường. Rất may, điều này rất hiếm.
Miễn dịch cộng đồng
Tiêm vắc-xin có thể là
một hoạt động cá nhân, nhưng lợi ích của nó và cuối cùng, thành công của nó là
cộng đồng. Càng nhiều người được tiêm chủng trong một cộng đồng nhất định, càng
ít người dễ bị nhiễm trùng và do đó truyền bệnh. Nhiều vi trùng cần con người
để tồn tại. Nhưng nếu đủ người trong cộng đồng được tiêm phòng, những vi trùng
đó sẽ không còn nơi nào để đi, và do đó, chúng sẽ chết. Đây là cách chúng tôi,
loại trừ bệnh đậu mùa, không phải bằng cách tiêm vắc-xin đơn lẻ, mà bằng cách
đảm bảo toàn bộ cộng đồng.
Giảm thiểu tác hại
Tiêm vắc-xin giúp
chuẩn bị cho cơ thể các tế bào bạch cầu và kháng thể thích hợp, nhưng nó không
nhất thiết đảm bảo khả năng miễn dịch suốt đời. Những biện pháp phòng vệ này có
thể yếu dần hoặc kém hiệu quả hơn lúc đầu nếu không có liều tăng cường. Tuy
nhiên, tin tốt là bởi vì các binh sĩ đã sẵn sàng, nếu bạn bị bệnh với một căn
bệnh mà bạn đã được tiêm phòng, bệnh của bạn sẽ có thể ngắn hơn và ít nghiêm
trọng hơn so với người chưa tiêm phòng.
Hiểu biết về cách
thức hoạt động của vắc-xin COVID-19
Cập nhật ngày 27 tháng 5 năm 2021
https://vietnamese.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/vaccines/different-vaccines/how-they-work.html
Những Điều Quý Vị Cần
Biết
·
Vắc-xin ngừa COVID-19 an toàn và hiệu quả.
·
Quý vị có thể có tác dụng phụ sau khi chủng ngừa,
nhưng điều đó là bình thường.
·
Thường phải mất hai tuần sau khi được tiêm chủng đầy đủ để cơ thể quý vị
tạo hàng rào bảo vệ (miễn dịch) chống lại vi-rút gây bệnh COVID-19.
·
Nếu quý vị chưa được tiêm chủng đầy đủ, hãy tìm địa điểm tiêm
vắc-xin. Tiếp tục thực hiện tất cả biện pháp phòng ngừa đến khi quý vị
được tiêm chủng đầy đủ.
·
Nếu đã được tiêm chủng đầy đủ quý vị có thể quay lại thực hiện
nhiều hoạt động mà quý vị từng thực hiện trước đại dịch, nhưng quý vị nên đeo
khẩu trang ở nơi công cộng trong nhà nếu đang ở khu vực có mức độ lây truyền
từ đáng kể đến cao để bảo vệ tối đa trước biến thể Delta và trước
khả năng lây lan sang người khác.
Hệ miễn dịch - Hệ thống phòng ngự của cơ thể trước
bệnh truyền nhiễm
Để hiểu rõ cách thức
hoạt động của vắc-xin COVID-19, trước tiên tìm hiểu về cách thức cơ thể
chúng ta chống lại bệnh tật. Khi mầm bệnh, như vi-rút gây bệnh COVID-19,
tấn công cơ thể chúng ta, chúng tấn công và sinh sôi nảy nở. Sự tấn công này,
còn gọi là lây nhiễm, là tác nhân gây ra bệnh tật. Hệ thống miễn dịch của chúng
ta sử dụng một vài công cụ để chống lại lây nhiễm. Máu chứa các tế bào hồng
cầu, chuyên chở ô-xi tới các mô và cơ quan trong cơ thể và bạch cầu hay các tế
bào miễn dịch chống lại lây nhiễm. Các loại tế bào bạch cầu khác nhau chống lại
lây nhiễm theo nhiều cách khác nhau:
·
Đại thực bào là các tế bào máu trắng hấp thụ và tiêu hóa các mầm bệnh
và các tế bào đã chết hoặc sắp chết. Các đại thực bào để lại các phần của mầm
bệnh xâm nhập, được gọi là "kháng nguyên". Cơ thể xác định các kháng
nguyên được coi là nguy hiểm và kích thích các kháng thể tấn công chúng.
·
Tế bào lympho B là các tế bào bạch huyết bảo vệ cơ thể. Chúng tạo các
kháng thể tấn công các mảnh vi-rút mà đại thực bào còn để lại.
·
Tế bào lympho T là loại tế bào bạch huyết bảo vệ cơ thể. Chúng tấn
công các tế bào trong cơ thể đã bị nhiễm bệnh.
Lần đầu tiên khi một người
bị nhiễm vi-rút gây bệnh COVID-19, có thể mất vài ngày hoặc vài tuần để cơ thể
của họ tạo và sử dụng tất cả các công cụ cần thiết chống lại mầm bệnh để
vượt qua tình trạng nhiễm bệnh. Sau khi nhiễm bệnh, hệ miễn dịch của cơ thể ghi
nhớ những gì nó đã học hỏi được về cách bảo vệ cơ thể chống lại bệnh đó.
Cơ thể lưu giữ một vài
tế bào lympho T, gọi là "tế bào ghi nhớ", nhanh chóng hành động nếu
cơ thể gặp lại đúng loại vi-rút đó. Khi phát hiện thấy kháng nguyên tương tự,
tế bào lympho B tạo ra kháng thể chống lại chúng. Các chuyên gia vẫn đang tìm
hiểu xem thời gian mà các tế bào ghi nhớ này bảo vệ một người khỏi vi-rút gây
bệnh COVID-19 là bao lâu.
Cách thức hoạt động của vắc-xin COVID-19
Vắc-xin COVID-19 giúp cơ thể chúng ta phát
triển khả năng miễn dịch chống lại vi-rút gây bệnh COVID-19 mà không cần nhiễm
bệnh.
Các loại vắc-xin khác
nhau tác động theo những cách khác nhau để tạo ra khả năng bảo vệ. Nhưng với
tất cả các loại vắc-xin, cơ thể sẽ được cung cấp tế bào lympho T "ghi
nhớ" cũng như tế bào lympho B sẽ ghi nhớ cách chống lại vi-rút trong tương
lai.
Thông thường, vài tuần
sau khi tiêm chủng, cơ thể mới sản sinh ra tế bào lympho T và lympho B. Do đó,
có thể có trường hợp một người bị nhiễm vi-rút gây bệnh COVID-19 ngay trước
hoặc sau khi tiêm vắc-xin rồi sau đó bị bệnh do vắc-xin chưa có đủ thời gian để
tạo ra miễn dịch.
Đôi khi sau khi tiêm
vắc-xin, quá trình tạo khả năng miễn dịch có thể gây ra các triệu chứng, như
sốt. Các triệu chứng này là bình thường và là những dấu hiệu cho thấy cơ thể
đang hình thành khả năng miễn dịch.
Tìm hiểu thêm về tiêm vắc-xin.
Các loại vắc-xin
Hiện tại đang có ba loại vắc-xin COVID-19
đã được cho phép và khuyến cáo sử dụng, hoặc đang trong quá trình thử nghiệm
lâm sàng trên diện rộng (Giai đoạn 3) tại Hoa Kỳ.
Bên dưới là mô tả về
cách thức mỗi loại vắc-xin thúc đẩy cơ thể ghi nhận và bảo vệ chúng ta khỏi
vi-rút gây bệnh COVID-19. Không có loại vắc-xin nào trong số này gây bệnh
COVID-19 cho quý vị.
·
Vắc-xin mRNA chứa vật chất từ
vi-rút gây bệnh COVID-19 để cung cấp hướng dẫn cho tế bào chúng ta về cách tạo
ra các protein vô hại riêng có với vi-rút đó. Sau khi tế bào của chúng ta tạo
ra các bản sao protein đó, chúng phá hủy các vật chất di truyền từ vắc-xin. Cơ
thể chúng ta ghi nhận rằng protein không nên ở đó và tạo các tế bào lympho T và
lympho B sẽ ghi nhớ cách chống lại vi-rút gây bệnh COVID-19 nếu chúng ta nhiễm
bệnh trong tương lai.
·
Vắc-xin tiểu đơn vị protein bao gồm các mảnh (protein) vô hại của
vi-rút gây bệnh COVID-19 thay vì toàn bộ mầm bệnh. Sau khi được tiêm chủng, cơ
thể chúng ta ghi nhận rằng protein không nên ở đó và tạo các tế bào lympho T và
kháng thể, những tế bào này sẽ ghi nhớ cách chống lại vi-rút gây bệnh COVID-19
nếu chúng ta nhiễm bệnh trong tương lai.
·
Vắc-xin véc-tơ có chứa một phiên
bản điều chỉnh của loại vi-rút khác với loại gây bệnh COVID-19. Bên trong vỏ tế
bào vi-rút điều chỉnh có vật liệu từ vi-rút gây bệnh COVID-19. Vật liệu này
được gọi là "véc-tơ vi-rút". Sau khi véc-tơ vi-rút vào trong tế bào
của chúng ta, vật chất di truyền sẽ cung cấp các hướng dẫn cho tế bào tạo
protein riêng có với vi-rút gây bệnh COVID-19. Dùng các hướng dẫn này, tế bào
của chúng ta tạo ra các bản sao protein đó. Điều này thúc đẩy cơ thể chúng ta
tạo tế bào lympho T và lympho B ghi nhớ cách chống lại vi-rút đó nếu chúng ta
bị lây nhiễm trong tương lai.
Dù vắc-xin ngừa COVID-19
được phát triển nhanh chóng, nhưng tất cả các bước
đều được thực hiện đủ nhằm đảm bảo tính hiệu quả và độ an toàn của vắc-xin.
Một số loại vắc-xin COVID-19 cần được tiêm nhiều hơn
một liều
Để được tiêm chủng đầy
đủ, quý vị sẽ cần hai liều đối với một số loại vắc-xin COVID-19.
·
Hai mũi tiêm: Nếu quý vị tiêm vắc-xin COVID-19 cần 2 mũi tiêm, quý vị
được coi là đã tiêm chủng đầy đủ sau 2 tuần kể từ khi tiêm mũi thứ hai. Vắc-xin
COVID-19 của Pfizer-BioNTech và Moderna cần được tiêm hai
liều.
·
Một mũi tiêm: Nếu quý vị tiêm vắc-xin COVID-19 chỉ yêu cầu 1 mũi tiêm,
quý vị được coi là đã tiêm chủng đầy đủ sau 2 tuần kể từ khi tiêm. Vắc-xin
COVID-19 của Johnson &
Johnson's Janssen chỉ cần tiêm một liều duy nhất.
Nếu quý vị mới tiêm chưa
đủ hai tuần hoặc vẫn còn cần được tiêm liều thứ hai, khi đó quý vị CHƯA được
bảo vệ đầy đủ. Tiếp tục thực hiện các bước để
bảo vệ bản thân và người khác cho đến khi quý vị được tiêm chủng
đầy đủ (hai tuần sau liều cuối cùng).
Vắc-xin hiện đã có rộng
rãi. Trong nhiều trường hợp, quý vị không cần đặt cuộc hẹn. Chín mươi phần trăm
người dân tại Hoa Kỳ hiện đang sống trong vòng năm dặm từ một địa điểm tiêm
vắc-xin COVID-19.
Tìm hiểu cách tìm một
loại vắc-xin ngừa COVID-19 để có thể tiêm chủng ngay khi có
thể.